فهرست مطالب

مجله تاریخ و تمدن اسلامی
پیاپی 28 (پاییز و زمستان 1397)

  • تاریخ انتشار: 1397/12/22
  • تعداد عناوین: 7
|
  • نگار ذیلابی*، مرضیه محصص صفحات 3-32
    روایات ملامت گرایانه درباره زنان در نهج البلاغه، عمدتا با خارج سازی متن از زمینه تاریخی خود با شرایط و دیدگاه های مدرن امروزی قیاس می شود که در تقابل با دیدگاه های مدافع حقوق زنان، به عنوان بخشی از سنت اسلامی- شیعی ناسازگار با این دیدگاه های مدرن، تلقی می گردد. در این پژوهش افزون بر این که نشان داده شده بسیاری از گزاره های نکوهش گرایانه مربوط به زنان در نهج البلاغه فاقد اسناد معتبر است؛ این نتیجه به دست می آید که محتوای این گزاره ها با انبوهی از گزاره های مشابه در متون ادبی سده چهارم به بعد انطباق دارد و این دیدگاه های ملامت گرانه درباره زنان، با توجه به اقتضائات و شرایط فرهنگی مقارن با عصر تدوین نهج البلاغه در سده چهارم، قابل فهم، پذیرفتنی و هم سو با ذهنیت های عامی است که در بسیاری از متون ادبی و تاریخی عصر تدوین نهج البلاغه و پس از آن تا سده های متمادی، بازتاب و استمرار یافته است. بر اساس این فرضیه از منظری برون دینی، این گزاره های نکوهش گرایانه از الحاقات متاخر در عصر تدوین نهج البلاغه تلقی شده و بر این مبنا با تاکید بر روش هم سنجی بینامتنی (ارزیابی متون مشابه) و با رویکرد تاریخ فرهنگی جدید، زیر شاخه تاریخ ذهنیت، تلاش شده است، شواهد، زمینه ها و نیز ذهنیت های فرهنگی درباره زنان، در نهج البلاغه و شروح آن و متون متنوع ادبی و تاریخی تا سده هفتم بررسی و تحلیل شود و شباهت ها و افق های هم تراز این متون با این گزاره های نهج البلاغه نمایان گردد.
    کلیدواژگان: نهجالبلاغه، زنان، زن ستیزی، تاریخ ذهنیت
  • زهرا ریاحی زمین، فهیمه حیدری جامع بزرگی صفحات 33-59
    متون تاریخی به واسطه فرایند طرح ریزی در بیان وقایع و حوادث بی شمار، درخور بررسی های روایت شناختی اند. قواعد روایت به تاریخ نویس این امکان را می دهد که از خلال توده ای از انبوه وقایع، دست به انتخاب و شرح بزند. از میان تمهیدات روایی، عنصر زمان جایگاهی ویژه دارد؛ چه زمان روایت در پیوندی عمیق با پی رنگ است. در این پژوهش، برای بررسی نوع کارکرد و چگونگی کاربست عنصر زمان در تاریخ بیهقی، عناصر زمانی مانند پس نگری ها و پیش نگری ها، حذف ها و خلاصه گویی ها، مکث توصیفی و جز اینها که در نظریه ژرار ژنت مطرح شده است، با نگاهی معناگرایانه بررسی شده است. نتایج حاصل از این تحقیق نشان می دهد که زمان روایی عمده ترین بهره گیری بیهقی از عنصر زمان در تاریخ بیهقی است. در پرداخت این گونه زمانی، به واسطه درونه گیری های متعدد، ساختاری چندلایه ایجاد شده است؛ به گونه ای که می توان گفت زمانمندی تاریخ بیهقی در سطحی معادل طرحمندی قرار گرفته است. از ویژگی های بارز روایتگری بیهقی در این زمینه، استخراج کارکردهای معنایی از عناصر زمان روایی است و در این بخش، جهت گیری ها و ارزش گذاری های راوی نمایان است.
    کلیدواژگان: تاریخ بیهقی، زمان روایی، ژرار ژنت، کارکردهای زمانی
  • امیر دهقان نژاد، محسن رحمتی، عبدالرسول عمادی صفحات 61-88
    از یورش مغول و حاکمیت آنان بر ایران همواره به عنوان یکی از علل افول دانش در این سرزمین یاد شده است. این پژوهش بر آن است که با استفاده از رویکرد توصیفی- تحلیلی، تاثیر حمله مغول و حاکمیت ایلخانان را بر سنت علمی در ایران مطالعه و بررسی کند و بدین پرسش پاسخ دهد که در این دوره سنت علمی نسبت به ادوار گذشته چه تغییراتی کرده و علل و پیامدهای حاصل از این تغییرات چه بوده است؟ نتیجه این بررسی نشان می دهد با حاکمیت ایلخانان، سنت علمی در ایران تحت تاثیر عوامل متعددی نظیر تسامح مذهبی ایلخانان و استیلای عقل گرایان بر نهادهای علمی و آموزشی تغییر یافت. از همین رو در کنار علوم دینی، علوم عقلی در کانون توجه دانشمندان این دوره قرار گرفت؛ چنان که یکی از ادوار پررونق تاریخ ایران به لحاظ ساخت مراکز علمی و آموزشی و احیای دوباره فعالیت های علمی به ویژه در حوزه علوم عقلی رقم زده شد.
    کلیدواژگان: ایلخانان، علم در دوره مغول، موسسات علمی ایران، ربع رشیدی، شنب غازان
  • علی بحرانی پور، عبدالله فاضلی، سجاد کاظمی، علی لجم اورک مرادی صفحات 89-120
    تلفیق تاریخ و نظریه در شمار روش‏هایی است که بسیاری از محققان، از جمله تاریخ‏نگاران و جامعه‏شناسان بدان توجه نشان داده اند. چارلز تیلی از جامعه‏شناسانی است که برای نشان دادن نحوه عمل الگوهای جامعه‏شناسانه از مواد تاریخی استفاده کرده است. نگارندگان این مقاله جنبش اجتماعی سربداران در ایران سده هشتم هجری را بر پایه نظریه «کنش جمعی» وی مورد تحلیل قرار داده اند. ابتدا مفاهیم مرتبط با کنش جمعی چون منافع، سازمان، بسیج، کنش جمعی، نیز مفاهیم فرصت، تهدید، سرکوب و تسهیل شناسایی، استخراج و شرح داده شده ، سپس بر اساس این مفاهیم به تحلیل عناصر درونی جنبش سربداران یعنی تاثیر منافع اقتصادی، نقش دراویش متصوفه، سازمان فتیان، مذهب تشیع و منابع موثر بر بسیج نیروهای سربداران، نیز عوامل عینی چون شرایط سرکوب و یا تسهیل در تقابل میان گروه‏های چالشگر سربداران و جامعه سیاسی ایلخانان پرداخته می‏شود. روش مورد استفاده در این مقاله «تطبیقی» است؛ و یافته‏های حاصل از آن، تداوم تعدی‏های مالیاتی مضاعف در تشخیص منافع؛ نقش طریقت‏های صوفیه، مذهب تشیع، و سازمان فتوت و ارتباط نزدیک میان نیروهای اجتماعی آن به عنوان سازمان جنبش؛ و نقش سیاسی چنین نیروهایی به عنوان عمده منبع بسیج، نیز تجزیه حکومت ایلخانان و عدم توانایی و تجهیز نظامی در سرکوب مخالفان و گروه‏های مدعی، شرایط تسهیل‏کننده جنبش سربداران را نشان می‏دهد.
    کلیدواژگان: تشیع، تصوف، چارلز تیلی، سربداران، کنش جمعی
  • صدیقه نایفی، اصغر جوانی، محمدرضا مریدی صفحات 121-158
    نقاشی های «مرد سوار بر اسب و فیل ترکیبی» صفوی دسته ای از آثار نقاشی ترکیبی جهان اند که محققان به ظهور و وفور تصویرگری آنها در سده 16ه/10م اذعان دارند. این آثار بر رغم جذابیت، در سال های بعد به دلایلی مبهم دچار رکود و تغییر مضامین شدند. تحقیق حاضر می کوشد با مبنا قرار دادن «نظریه بازتاب»، مبنی بر انعکاس جامعه و ایدئولوژی مسلط در آثار هنری و با استفاده از روش تحلیل محتوای تصاویر و تطبیق نتایج آن با تاریخ اجتماعی دوره صفویان، با پاسخ گویی به سوالاتی چون چیستی هویت و کنش پیکره های موجود در این آثار و نقششان در تکوین جامعه و چگونگی بازتاب جامعه در آنها به برخی از این دلایل اشاره نماید. گفتنی است داده های تصویری در این تحقیق به شیوه اشباع نظری و داده های تاریخی به روش اسنادی جمع آوری شده اند. تعیین گروه ها و طبقات حاضر و غایب در بدنه اجتماع تصویرشده در این آثار، استخراج مقوله های اصلی از کدگذاری تصاویر شامل «حاکمیت یک پارچه و متمرکز» و «شاه هم چون رمه بان رعایا»، تطبیق مقوله های یادشده با کارکردها و کاستی های ایدئولوژی طبقه حاکم صفوی، نگاه انتقادی به مضامین و سرانجام ارائه دلایلی برای رکود تصویرگری آنها در اواخر دوره صفویه چون کم شدن توان ایدئولوژی پویای اولیه و از رونق افتادن تشبی هاتی مانند «شاه هم چون رمه بان» از مهم ترین دستاوردهای این تحقیق به شمار می رود.
    کلیدواژگان: تاریخ اجتماعی صفویه، حاکمیت متمرکز، رعایا، نظریه بازتاب، نقاشی پیکره در پیکره، نقاشی ترکیبی
  • پروانه دلفانی، اسماعیل بنی اردلان صفحات 159-183
    پرسپکتیو خطی اسلوبی جهت بازنمایی فضا فراهم می کند که با برخی قوانین علم ابصار ارتباط دارد. این نوع از پرسپکتیو از سده پانزدهم م/ نهمه تحت تاثیر نظریه ابصار ابن هیثم، در اروپا رواج یافته است. یافته های این پژوهش با عنوان «تاثیر نظریه ابصار ابن هیثم بر رواج پرسپکتیو خطی در نقاشی دوره رنسانس»، از دو جهت این تاثیر را نشان می دهد: اول با ترجمه کتاب المناظر به زبان لاتین و آشنایی هنرمندان اروپایی با نظریه علمی ابن هیثم که نحوه تشکیل تصویر در چشم را توضیح می دهد؛ دوم با انتقال «اتاقک تاریک» ابن هیثم به اروپا و استفاده هنرمندان از آن به عنوان دستگاهی برای انتقال دقیق تصاویر بر روی بوم. به هررو در نتیجه آشنایی هنرمندان دوره رنسانس با نظریه ابصار ابن هیثم، که از پیامدهای آن رواج پرسپکتیو خطی است، به لحاظ علمی و فنی این امکان برای هنرمندان فراهم شد که بتوانند وقایع را بر اساس نقطه تمرکز دید ناظر که درواقع وارون مخروط بصری چشم اوست، ترسیم کنند.
    کلیدواژگان: ابصار، ابن هیثم، پرسپکتیو خطی، نقاشی رنسانس
  • حبیب زمانی محجوب صفحات 185-205
    شیخ عثمان دان فودیو (د. 1233ه/1817م) را می توان مهم ترین رهبر اصلاح طلب غرب آفریقا دانست. قیام وی در سال 1218ه/ 1804م نقطه عطفی در احیای اسلام در منطقه غرب آفریقا محسوب می شود. این مقاله، با روش توصیفی تحلیلی، در پی پاسخ گویی به این پرسش است که قیام عثمان دان فودیو و حکومت وی مبتنی بر چه اندیشه های سیاسی و مذهبی بوده است؟ براساس یافته های پژوهش از دیدگاه عثمان بین دین و سیاست جدایی وجود ندارد. در اندیشه دینی و سیاسی او، پذیرش ولایت کفار و هرگونه همراهی با آنان حرام و تشکیل حکومت اسلامی واجب است. شیخ برای حکومت اسلامی الگوی جامعی طرح، و نهادهای اجرایی و شیوه اداره آنها را مشخص کرده که عمدتا بر مبنای بازگشت به ارزش های صدر اسلام است.
    کلیدواژگان: اصلاح دینی، خلافت سوکوتو، عثمان دان فودیو، هاوسا
|
  • Negar Zeilabi *, Marziye Mohases Pages 3-32
    The misogynous narratives that were reflected in Nahj ul-Balāgha, are typically understood as such by decontextualizing the statements and embedding them in the modern framework. Given the incongruity between the traditional statement and the feminist viewpoints of the modern era, the statements- as part of Islamic and especially, Shiite tradition- are inconsonantly compared with the modern outlooks. The present paper shows that many of those statements regarding women in Nahj ul-Balāgha are not buttressed by any reliable evidence as well as the content of those statements could  be traced in the bulk of similar statements in the literary works written after the fourth century A.H. Moreover, given the cultural circumstances of the time that  Nahj ul-Balāgha was embedded in,  those attitudes towards women are intelligible and also they were accepted and considered to be consonant with the popular mentalities wrought into the historical and literary works contemporary with compiling Nahj ul-Balāgha and those composed in the subsequent centuries. To expound this hypothesis, attempts are made to analyze the evidence, context as well as cultural mentalities about women in Nahj ul-Balāgha, and its exegeses and sundry literary and historical texts produced up to the 6th/12th century in order to compare those texts with the former. The approach is non-confessional 
    Keywords: Nahj ul-Bal?gha, women, misogyny, history of mentality
  • Zahra Riahizamin, Fahimeh Heidary Pages 33-59
    Historical texts by the planning process for the expression of numerous events, are worthy for narratology investigations. The rules of narration let the historian to choose and describe an event among many events. As the narrative time is in profound connection with the plot, so it  has an important role in the narrative Tactics. In this survey, in order to study the type of operation and apply the element of time on Tarikh-e Beyhaqi, the time elements Gerard Genette’s theory such as flashback and flashforward, omissions and summarization, descriptive pause and etc, has been evaluated by semiotic approach. Our results show that in Beyhaqi used the narrative time and in analysis this type of time, due to numerous encasement, a multilayer structure is created, so that we can say Tarikh-e Beyhaqi’s temporality is on a similar level with the plots. The main Characteristics of Beyhaqi’s narration in this field is extraction of semantic functions from the elements of the narrative time. In this section the narrator’s willingness and valuation is visible.
    Keywords: Tarikh-e Beyhaqi, Gerard Genette, narrative time, Time’s functions
  • Amir Dehghan Nejad, Mohsen Rahmati, Abdol Rasoul Emadi Pages 61-88
    The Mogul invasion and their rule over Iran has always been mentioned  as the cause of the decline of knowledge in this land. The present study seeks to find the impact of the Mongol invasion and the rule of Ilkhans on the scientific tradition in Iran, using the descriptive-analytical approach, and also to answer the questions such  as what have changed in the scientific tradition in compare with  the past ages and what have been the consequences of those changes? The result of this study shows that with the rule of the Ilkhans, the scientific tradition in Iran has been influenced by several factors, such as the religious tolerance of the Ilkhanates and the rationalist's domination, on scientific and educational institutions. Therefore, along with religious studies, the intellectual sciences also were the focus of attention of the scholars of this period. And so, it was one of the flourishing periods of Iranian history in terms of building scientific and educational centers and reviving scientific activities, especially in the field of intellectual sciences.
    Keywords: Iran, Mongol, Ilkhanate, scientific tradition, intellectuall sciences
  • Ali Bahranipour, Abdolah Fazeli, Sajad Kazemi, Ali Lajmorak Moradi Pages 89-120
    Ahvaz, Iran The combination of history and theory is among the methods that many scholars, including historians and sociologists, have shown their interest in that. Charles Tilly is a sociologist who has used historical events to illustrate how sociological patterns work. This article analyzes the Sarbedaran social-religious movement based on the theory of collective action by him. Thus, the concepts which are related to the collective action theory such  as interests, organization, mobilization, collective action, opportunity, threat, suppression and facilitation, were extracted from the history and described. Then, based on those concepts,  the inner elements of the Sarbedaran movement, namely the impact of economic interests, the role of the Dervishes, futuwat Organization, Shiite and the sources of effective mobilization of forces, as well as the objective factors, such as the conditions for suppression or facilitation of the confrontation between the challenging groups of the Leaders and the political community of the Ilkhans have been analysed. The method used in this article is comparative. The findings show that continuation of tax encroachment and double taxation, the role of the Sufi traditions, the Shiite, and the organization of futuwat and close connection between its social forces and the movement's organization as well as the political role of such forces are major sources of mobilization, and the disintegration of the Ilkhanates government and also the inability of their armed forces to suppress the opposition and challenger groups, are facilitating conditions for the Sarbedaran movement.
    Keywords: Sarberdaran, Charles Tilly, Sufi traditions, Shiite, collective action theory
  • Seddighe Nayefi, Asghar Javani, Mohammad Reza Moridi Pages 121-158
    The” Man on a composite horse and elephant” Paintings of Safavid belong to the world- composite paintings class that the scholars have acknowledged for emerging and abundance of them in the 16th / 10th century. Despite the attractiveness, those works faced stagnation and changing concepts over the next following years. This research on the context of the theory of reflection attempts to explain the influence of society and the dominant ideology in the art works and analysis of the content of images and its adaptation to the Safavid society, the nature and function of the identity and function of the figurative compartments in those works and their role in society and the reflection of society on them. The most important achievements of this research are determining the present and absent groups in the community which is depicted in those works, extracting the main concept from encoding images including "Integrated and centralized governance" and "king as herder of ra’āyā", adjusting those concepts with the capabilities and defects of the ruling class ideology, having a critical look at the concepts and finally presenting reasons for the stagnation of their illustrations, such as reduction of the capacity of the early dynamic ideology and the wane of metaphors such as ”king as herder of ra’āyā”.
    Keywords: Composite Safavid Painting, Safavid Social History, the Centralized Governance, Ra’āyā, Reflection Theory
  • Parvaneh Delfani, Esmael Bani Ardalan Pages 159-183
    Linear perspective provides a pattern to represent a space which relates to some of the rules of Vision Science. This type of perspective has become popular in Europe since 15th century on the basis of Ibn al- Haytham’s Vision Theory. According to a historical- Analytical research, the effects of this theory have been considered from two aspects: Firstly, the translation of the “Book of Optics” in Latin made it possible that European artists become familiar with Ibn al- Haytham’s Vision Theory. In this theory, he describes how image is created in the eye. Secondly, through transferring his dark room to Europe, the European artists were able to use it to transfer pictures exactly to the canvas. As a result of this acquaintance, linear perspective became prevalent in Europe. Moreover, it is technically and scientifically possible for artists to make pictures on the basis of the focus point of the observer, which is in fact his inverted vision cone.
    Keywords: Vision Theory, Ibn al-Haytham, Linear Perspective, the Renaissance painting
  • Habib Zamani Mahjoub Pages 185-205
    Osman-Dan Fodio (1717-1745) can be considered as the most important reformist leader in West Africa. His uprising in 1804 is a turning point in the revival of Islam in the West African region. This paper, by descriptive-analytic method, seeks to answer the question of what Uthman Dad Fodio's uprising and rule were based on what kinds of religious political thought? According to the findings of this study, there is no separation between religion and politics in Sheikh Uthman point of view. In his religious and political thought, accepting the infidels and accompanying them is forbidden and trying to form an  Islamic government is an obligation. The Sheikh has designed a comprehensive model for the Islamic government and has defined the executive agencies and their management practices, mainly based on the return to the early values of Islam.
    Keywords: Osman dan Fodio, Hausa, Sucut caliphate, religious reform